Pieniądze getta łódzkiego
Pieniądze łódzkiego getta – banknoty i monety wprowadzone na terenie getta w Łodzi decyzją niemieckiej administracji w 1940 i funkcjonujące do 1944 roku. Poza gettem nie miały żadnej wartości.
Geneza emisji pieniędzy w łódzkim getcie
Po odizolowaniu Litzmannstadt Ghetto z dniem 30 kwietnia 1940 r. Niemcy zarządzili w tydzień później wprowadzenie wewnętrznej waluty getta w postaci „pokwitowań” (Quittung), nawiązujących w nazewnictwie i funkcji do oficjalnej waluty, czyli marek niemieckich. Celem ich wprowadzenia był prosty i skuteczny sposób grabieży majątku więźniów łódzkiego getta oraz dodatkowa izolacja getta od świata zewnętrznego, w tym likwidacji zjawiska szmuglu z i do getta, ponieważ poza gettem ta waluta nie miała żadnej wartości. Inicjatywa ta wymagała akceptacji Ministerstwa Finansów III Rzeszy oraz Banku Rzeszy. Zajął się tym osobiście Friedrich Übelhör – ówczesny prezes rejencji łódzko-kaliskiej, otrzymując zgodę 24 czerwca 1940 r. na emisję wewnętrznej waluty getta[1]. Pieniądze dla getta zaprojektowali łódzcy graficy Ignacy Gutman i Pinkus Szwarc. Po zatwierdzeniu projektów przez niemiecki zarząd getta, Szwarc niezwłocznie przystąpił do wykonania giloszy i przygotowania do druku w drukarni S. Manitiusa. Zaprojektował także monety o nominałach 5 i 10 marek.[2]
W ramach stworzonego systemu pieniężnego drukowano banknoty oraz bito bilon. Było to jedyne getto na terenie okupowanej Polski, które emitowało własną walutę. Innym gettem, które również emitowało własne banknoty, było getto w Terezinie, na terenie ówczesnego Protektoratu Czech i Moraw.
Obwieszczenia nr 70 i 71 Chaima Rumkowskiego, wzywające ludność getta do zamiany banknotów i bilonu Rzeszy na kwity markowe, ukazały się 24 czerwca 1940 roku[3]. Pieniądze te były w getcie popularnie nazywane „rumkami” lub „chaimkami” od nazwiska szefa żydowskiej administracji getta – Chaima Mordechaja Rumkowskiego. Za posiadanie innych, oficjalnych, pieniędzy (marki niemieckie, dolary itp.) groziły surowe kary.
W okresie funkcjonowania tej waluty getta były podejmowane próby jej fałszowania. Największa inicjatywa w tym zakresie została wykryta w maju 1941 roku. Fałszerzem był litograf – Moszek Rauchwerger, zamieszkały przy Sattlergasse (ob. Wawelska) 27. Podczas przesłuchań przyznał się do wyprodukowania około 5 tys. sztuk banknotów o nominale 2 marek w okresie od jesieni 1940 do czerwca 1941. 14 listopada 1941 r. w wyniku procesu został skazany na rok ciężkiego więzienia i 500 marek grzywny, z zamianą na dwa miesiące więzienia[4]. Większość fałszywych banknotów odnaleziono i wycofano z obrotu perforując je dziurkaczem oraz stemplując pieczątką „Entwertet” i po jakimś czasie, wobec dotkliwego braku waluty w getcie, ponownie wprowadzono do obrotu. Matryce litograficzne, które posłużyły do tego fałszerstwa zachowały się i znajdują się w zbiorach Yad Vashem[5].
W wyniku żywego zainteresowania kolekcjonerskiego pieniędzmi łódzkiego getta, które powstało na przełomie XX i XXI w. na rynku numizmatycznym można spotkać (nabyć) współczesne falsyfikaty zarówno banknotów, jak i monet.
Rodzaje banknotów i monet
Zlecenie na druk banknotów otrzymała drukarnia Zygmunta Manitusa przy ulicy S. Żeromskiego 87 w Łodzi. Druk banknotów pierwszej emisji odbył się nieprzerwanie od 5 czerwca do 16 lipca 1940. Na potrzeby wymiany nowej waluty, 26 czerwca 1940 roku został powołany Bank Emisyjny, który pierwotnie znajdował się przy ulicy Marysińskiej 71, a jego filia przy ulicy Limanowskiego 56. Emisja banknotów rozpoczęła się 27 czerwca 1940. Dotychczasowa waluta (marki niemieckie) miała funkcjonować do 8 lipca. Po tym terminie obowiązywały wyłącznie „pokwitowania markowe”. Emitentem pieniędzy łódzkiego getta był Przełożony Starszeństwa Żydów w Łodzi – Chaim Rumkowski[6].
Dwukrotnie wyemitowano również 10-fenigowe kwity Urzędu Pocztowego[7]. Monety wytwarzano w dwóch miejscach na terenie getta (przy ulicy Zgierskiej 56 i Łagiewnickiej 63)[8][9]. Waluta getta była w obiegu do końca jego istnienia, 29 sierpnia 1944 roku.
- Pokwitowania pocztowe: 10 fenigów 1942 i 10 fenigów 1944.
- Banknoty: 50 fenigów, 1, 2, 5, 10, 20 i 50 marek[7].
- Monety: 10 fenigów, 5, 10 i 20 marek[10].
| Wizerunek | Nominał | Metal | Średnica | Masa (zależna od grubości blachy) | Rant | Nakład | Rok | Data wycofania |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 |
10 fenigów – typ I | Mg | 21,2 | 0,94 | gładki | nieznany | 1942 | 29 sierpnia 1944 |
 |
10 fenigów – typ II | Mg | 19,1 | 0,76 | gładki | nieznany | 1942 | |
 |
5 marek | AL | 22,5 | 1,57 | gładki | nieznany | 1943 | |
 |
5 marek | Mg | 22,7 | 1,03 | gładki | nieznany | 1943 | |
 |
10 marek | AL | 28,3 | 3,4 | gładki | nieznany | 1943 | |
 |
10 marek | Mg | 28,3 | 3,4 | gładki | nieznany | 1943 | |
 |
20 marek | AL | 33,45 | 6,98 | gładki | nieznany | 1944 |
| Awers | Rewers | Nominał | Rozmiar | Seria | Numer | Data emisji | Data wycofania |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
|
50 fenigów | 88 x 56 mm | brak | 6 cyfr | 27.06.1940 | 29 sierpnia 1944 |
|
|
1 marka | 120 x 64 mm | brak | 6 cyfr | ||
|
|
1 marka | 120 x 64 mm | brak | 7 cyfr | ||
|
|
1 marka | 120 x 64 mm | A | 6 cyfr | ||
|
|
2 marki | 124 x 69 mm | brak | 6 cyfr | ||
|
|
5 marek | 129 x 73 mm | brak | 6 cyfr | ||
|
|
10 marek | 150 x 75 mm | brak | 6 cyfr | ||
|
|
20 marek | 160 x 80 mm | brak | 6 cyfr | ||
|
|
50 marek | 167 x 84 | brak | 6 cyfr |
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Arch. Państwowe w Łodzi, zespół Przełożonego Starszeństwa Żydów, mikrofilm L-21696, k. 563.
- ↑ Muzeum Narodowe w Kielcach, mnki.pl [dostęp 2019-04-15].
- ↑ M. Miller, Europa wg Auschwitz. Litzmannstadt Ghetto (2009), s. 109.
- ↑ Kronika getta łódzkiego, t. I, s. 239–240; Arch. Państwowe w Łodzi, zespół PSŻ, mikrofilm L-18785, k. 60.
- ↑ Sarosiek J., op. cit., s. 49-51, 58.
- ↑ Sarosiek Jacek, Banknoty getta łódzkiego 1940-1944, Białystok, 2012.
- ↑ 7,0 7,1 Andrzej Mikołajczyk: Leksykon Numizmatyczny. Warszawa – Łódź: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 116. ISBN 83-01-09710-8.
- ↑ Jerzy Chałupski: Monety łódzkiego getta. e-numizmatyka.pl. [dostęp 2012-09-28].
- ↑ 9,0 9,1 Jacek Sarosiek, Monety getta łódzkiego 1940-1944, 2016, ISBN 978-83-935318-1-3.
- ↑ 10,0 10,1 Czesław Kamiński: Ilustrowany Katalog Monet Polskich 1916–1987. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1988, s. 43–45. ISBN 83-03-02641-0.
Bibliografia
- Stanisław Bulkiewicz, Pieniądz getta łódzkiego, 1940-1944. Piła 1993.
- Jacek Sarosiek, Banknoty getta łódzkiego, 1940-1944. Białystok 2012.
Linki zewnętrzne
- Monety z łódzkiego getta na stronie Wirtualny Sztetl